İçinde manda sütü olmayan manda yoğurdu, sakatat içeren lahmacun, köfte ya da kebap, farklı yağlar karıştırılmış “saf” zeytinyağları ve margarin katılmış peynir…
Bunlar, Tarım ve Orman Bakanlığı’nın piyasadaki besin denetimlerinde tespit ettiği taklit ve tağşiş eserlerden kimileri.
Bakanlık Sağlam Besin websitesinde, “kişilerin hayatını ve sıhhatini tehlikeye düşürecek biçimde bozulmuş, değiştirilmiş eserlere ilişkin bilgiler” paylaşılıyor. Site sık sık güncelleniyor.
9 Ekim prestijiyle 546 eserin yer aldığı taklit yahut tağşiş tespit edilen besin listesinde zeytinyağı, 200’den fazla problemli eserle birinci sırada yer alıyor.
Onu 150’ye yakın eserle et ve et eserleri kategorisi izliyor. Üçüncü sıradaki süt ve süt eserlerinde 80’e yakın eser sıralanıyor.
BBC Türkçe’ye konuşan uzmanlar artan enflasyon karşısında alım gücünün zayıflamasının hileli besinlerin yaygınlaşmasında bir faktör olduğunu söylüyor.
Bunun yanında toplumsal medya üzerinden yapılan alışverişler de bu besinlerin denetlenmeden tüketicilere ulaşmasının önünü açabiliyor.
Uzmanlar, Bakanlığın besin listelerini yayımlaması adımının olumlu olduğunu fakat besinde güvenilirliğin sağlanması için bitkisel ve hayvansal eserlerin üretim evresinde başlayarak, raf ve tezgahlardaki satışına kadar tüm zincirin denetlenmesi gerektiğini söylüyorlar.
Tarım ve Orman Bakanlığı 7 bin 500 çalışanla alanda kontrollerin devam edeceğini ve uygunsuzluk tespit edilmesi halinde; toplatma, idari para cezası ve üretimin askıya alınması üzere yaptırımların uygulandığını söylüyor.
Bakanlık, uygunsuzluğun insan hayatını ve sıhhatini tehdit etmesi halinde ilgililer hakkında hata duyurusunda bulunulduğunu belirtiyor.
En çok hangi besinlerde hile yapılıyor, neden?
Bakanlığın paylaştığı listelerde en fazla hile yapıldığı tespit edilen eser zeytinyağı.
Hileli eserlerin neredeyse tamamı, raflarda “naturel”, “sızma” ve “saf” üzere tanımlamalarla yer alsa da, Bakanlık kontrollerine nazaran bu eserlere tohum yağları karıştırıldığı görülüyor.
Tohum yağları başta ayçiçek olmak üzere soya, pamuk, fındık üzere farklı bitkilerden elde ediliyor.
Firmalar Aydın, Bursa, Hatay, İstanbul ve İzmir üzere farklı kentlere yayılmış durumda.
En çok hileli besinin tespit edildiği ikinci kategoriyse et ve et eserleri. 150’ye yakın problemli köfte, kebap, kıyma, kıymalı börek üzere eserin yaklaşık üçte ikisine “kanatlı eti” karıştırıldığı belirtiliyor.
Kanatlı et maddelere nazaran tavuk, hindi, kaz, ördek ve gibisi kanatlı hayvanların insan tüketimine uygun tüm kesimlerini söz ediyor.
Diğer problemli et ve et eserlerine taşlık ve kalp üzere sakatat; ya da “tek tırnaklı eti” katılması en yaygın hileler ortasında.
Bunlar Bakanlığa nazaran, başta at, eşek, katır olmak üzere tek tırnağı olan hayvanların etlerini tanım ediyor.
Üçüncü sıradaki süt ve süt eserlerinde en çok yapılan hileler ortasında peynirlere margarin üzere bitkisel yağlar karıştırmak ya da nişasta eklemek üzere tağşişler yer alıyor.
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Besin Güvenliği Denetçisi Dilek Çelik, tüketiciler tarafından en çok tüketilen ve ekonomik olarak daha kıymetli eserlerin birinci sıralarda yer olmasının sürpriz olmadığını söylüyor.
Çelik, “Bu eserlerde tağşiş yapılması daha kolaydır ve tağşiş yapıldığında tüketicinin bunu fark etmesi güç olacaktır, tağşiş olup olmadığını tespit edebilmek için eserlerin laboratuvarda test edilmesi gerekir” diye ekliyor.
Türkiye besin enflasyonunun dünya genelinde en yüksek seyrettiği ülkelerden biri olmayı sürdürüyor.
BBC Türkçe’ye konuşan TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Başkanı Baki Remzi Suiçmez, “Yüksek fiyatın olduğu her ortamda kaçakçılık ve sahtecilik büyüyen bir sorun olarak karşımıza çıkıyor” diyor.
Yüksek fiyatların yanında nüfus artışı ve iklim değişikliği üzere faktörlerin de hileli besinleri artırdığı düşünülüyor.
Dilek Çelik, “Sosyal medya üzerinden denetimsiz besin satışlarının yapılması, ve taklit ve tağşiş yapan kişi ve firmalara yönelik cezaların caydırıcı olmaması” faktörlerin de tesirli olduğunu söylüyor.
Köfteci Yusuf nasıl gündeme geldi, şirket ne açıkladı?
Bakanlık tarafından açıklanan listeyle ilgili en çok tartışılan mevzulardan biri de domuz etinin kullanımı.
Son günlerde Türkiye genelinde şubeleri olan bir restoran zincirinin eserlerinde domuz eti bulunduğu ve bu restoranın Köfteci Yusuf olduğu söylentisi yayılmıştı.
Köfteci Yusuf 10 Ekim’de bir açıklama yayımlayarak, “numune alma süreçleri esnasında birçok teknik hata” yapıldığını ve, “bu yanlışların yapılan tahlillerin sonuçlarını gerçeklikten uzaklaştırdığı” öne sürdü.
Şirketin açıklamasında, “Analiz sonuçlarının maddi gerçeği yansıtmadığı, bu sonuçların makus niyetli bireylerin hareketleri sonucunda yahut gen testi olarak bilinen uygulamalarla yapılan tahlil testlerinde şirketimizin hiçbir dahili olmayacak halde oluşmuş bulaşı nedeniyle bu türlü bir sonuç çıktığı / çıkabileceği değerlendirilmektedir” tabirleri kullanıldı.
Şirket tahlil sonuçlarının kendilerine “hızlı formda bildirim edilmemiş olması” nedeniyle “izlenebilirliği” sağlayamadıklarını ve “bu olumsuz sonucun nedenini net olarak tespit edemediklerini ” savundu ve ekledi.
“Ancak şirket olarak bu türlü bir durumun yaşanmasının mümkün olmadığına eminiz.”
Basında, Bakanlığın kontrol raporu olduğu ve restoran zincirinin eserlerinde domuz eti bulunduğunu gösterdiği tez edilen raporlar yayımlanmıştı.
Ancak bu sonucun yürütmeyi durdurma kararı nedeniyle Emniyetli Besin listesinde yayımlanmadığı tez edilmişti.
Şirket açıklamasında, tezler karşısında bugüne kadar rastgele bir açıklama yapılmamasının nedeninin, “devam eden hukuksal süreçlere ve yargıya olumsuz tesirde bulunmaktan kaçınmak” olduğu belirtildi.
Şirketin açıklamasından kısa bir müddet sonra Bakanlık, Köfteci Yusuf’u ‘Sağlığı Tehlikeye Düşürecek Gıdalar’ listesine dahil etti.
Ünlü restoran zincirinin sunduğu köfte ve döner besinlerinde domuz eti bulunduğu belirtildi.
Domuz eti neden kullanılıyor?
Bakanlığın çevrimiçi olarak yayımladığı kontrol sonuçları ortasında domuz eti sırf Sıhhati Tehdit Eden eserler listesindeki iki şirketin eserlerinde kullanılmış görünüyor.
Peki, domuz eti, kimi toplumlarda yaygınlıkla tüketilmesine ve bariz bir maliyet avantajı sağlamamasına karşın neden tüketilmesi sakıncalı eserler listelerinde yer alıyor?
Gıda Güvenliği Denetçisi Dilek Çelik, “Satılan eserin daha ucuza getirilmesi için fiyatı yüksek olan kırmızı et eseri içine fiyatı daha ucuz olabilecek domuz eti ya da başka at, eşek üzere tek tırnaklı hayvan etlerinin karıştırılmasının” en çok yapılan tağşişlerden biri olduğunu söylüyor.
Çelik bunların tüketim için çiftliklerde yetiştirilen domuzlar olmadığının altını çiziyor:
“Ülkemizde hobi emelli yaban domuzu avcılığı da yapılmaktadır. Hobi emelli avlanan domuzların eserlerde kullanılmış olması mümkündür.
“Bir başka neden de süratli büyüyen fast food zincirlerinde şirket yöneticilerinin besin güvenliği konusunda farkındalık ve şuurunun eksik olması, tağşiş yaptığında bunun mümkün sonuçlarını düşünmemesi ve kontrollerin yetersiz olmasının yanında, verilen cezaların caydırıcı olmaması olabilir” diye ekliyor.
Bütçe aşmadan hileli besinlerden sakınmak mümkün mü?
Uzmanlara nazaran insanların hileli besinleri yalnızca beş duyuyla anlaması her vakit mümkün olmayabilir.
Gıda Güvenliği Denetçisi Çelik, besin alışverişi sırasında alınabilecek kimi tedbirleri şöyle sıralıyor:
- Güvenilir markaları tercih etmek,
- Açıkta satılan, paketli olmayan besinleri almamak,
- Paketli besinlerin üzerindeki etiket bilgilerini okumak,
- Şüpheye düşmesi durumunda eseri tüketmemek (örneğin renginin, kokusunun ve yapısının bildiğinden daha farklı görünmesi),
- Pahalı olarak bilinen eser kümelerinin fiyatlarının piyasa pahasının çok altında sayılara satılması durumunda bu besinleri satın almamak
Tarım ve Orman Bakanı İbrahim Yumaklı 10 Ekim’de yaptığı açıklamada, “Bu yıl 1 milyona yakın kontrol yaptık. 16 bin uygunsuzluk tespit ettik. 800 milyon liraya yakın idari para cezası uyguladık. Bunlardan 368’i için savcılıklara kabahat duyurusunda bulunduk. Tüketicimizin muteber besine ulaşması en doğal hakkı. Buna ait rastgele bir uygunsuzluğa toleransımız olmayacak” dedi.
Ancak bu kontrollerin kapsamının artırılabileceğini düşünenler de var.
Baki Remzi Suiçmez, “gıdada güvenilirliğin sağlanması için bitkisel ve hayvansal eserlerin üretim basamağında başlayarak, raf ve tezgahlardaki satışına kadar tüm zincirin denetlenmesi gerektiğini” söylüyor.